آپاندیسِ قلم (APPENDIX ITEM)

  پاسخگو: مصطفی سلیمانی
پاسخ:
انسان ها براي ادامۀ زندگي و داشتن روحيه اي قوي، خواستار تنوع و تفريح هستند و يك نواخت شدن زندگي، در ادامۀ فعاليت هاي معمول مادي و حتي در زندگي معنوي آنان، خلل و آسيب وارد خواهد كرد. با اين وجود، آيا اسلام مخالف هر گونه تفريح بوده و با آن به مبارزه بر مي خيزد؟
تحقيق در منابع اسلامي، ما را به اين نتيجه مي رساند كه اگر تفريح و سرگرمي در حدي باشد كه موجب غفلت انسان از خداوند و دوري از هدف اصلي زندگي نشده و نيز رفتارهاي حرامي در جريان اين سرگرمي ها وارد نشود، نه تنها منعي از آن وجود ندارد، بلكه آنچه از قرآن و روايات برداشت مي شود، اين است كه چنين تفريحاتي كاملاً مورد تأييد بوده و نقش آن در ادامۀ يك زندگي سالم انكار ناپذير است.
- تفريحات و سرگرمي ها از ديدگاه اسلام:
تفريح سالم زماني مناسب است كه تنها يك بخش از زندگي انسان را تشكيل داده و كمكي براي پيشبرد اهداف مادي و معنوي انسان باشد، اما نبايد اين سرگرمي ها به حدي گسترش يابد كه تمام عمر انسان را تحت پوشش خود قرار دهد.
امام علي(ع) در اين زمينه مي فرمايند: «تمام عمر خود را با بطالت و تفريح سپري نكن كه نتيجه اش آن است كه براي جهان آخرت هيچ توشه اي نيندوخته باشي.»(1) و نيز مي فرمايند:«لهو و خوش گذراني، انسان را از امور جدي باز مي دارد.»(2)
اگر گاهي مشاهده مي كنيم كه بزرگان ديني ما، مردم را از پرداختن به لهويات بازمي دارند و به عنوان نمونه، بيان مي دارند كه: «اسلام شوخى ندارد؛ همه‏اش جدّى است، هزل ندارد؛ لغويات ندارد؛ لهويات ندارد؛ همه‏اش جدّى است، جدّيات است.»(3) دليلش اين نيست كه تفريح حرام است، بلكه توصيه اين بزرگواران، آن است كه سرگرمي ها نيز بايد هدفمند طراحي شوند كه در اين صورت، تفريح نيز نه تنها حرام و مكروه نخواهد بود، بلكه امري لازم در زندگي جدي انسان به شمار خواهد آمد.
- با توجه به مقدمه بالا به اين نتيجه مي رسيم كه هر تفريحي حرام نيست و اگر مرتكب حرامي ديگر نشويم، مي توانيم براي تنوع در زندگي، تفريحاتي نيز داشته باشيم، اما نكات زير را نبايد از ياد ببريم:
1- حتي هنگام تفريح و سرگرمي هاي حلال نيز نبايد از ياد خداوند غافل شد.
خداوند به افراد با ايمان توصيه مي كند كه حتي اموال و فرزندانشان، آنان را از ياد خدا غافل نكند.(4) در جاي ديگر مي فرمايد كه مؤمنان واقعي افرادي هستند كه خريد و فروش و تجارت (كه اموري مباح و لازم هستند)، آنان را از ياد خدا باز نمي دارد.(5) به فرمودۀ امير المؤمنين(ع)، هر چه انسان را از ياد خداوند باز دارد، تفاوتي با قمار ندارد.(6)
2- سرگرمي هايمان، تمام فكرمان را مشغول نكند، تا جايي كه حتي زماني كه تفريحمان به پايان رسيده و در ظاهر به عبادت و نماز مشغوليم، انديشۀ ما هنوز در دنياي تفريحات سير كند؛ چون خداوند، خواسته هاي فردي كه با افكار پراكنده به دعا برمي خيزد، را اجابت نخواهد كرد.(7)
امام خميني(ره)، در اين راستا و در نكوهش توجه بيش از حد به موسيقي، چنين اظهار مي دارد: «تمام توجه، تمام اين مغز، مغز موسيقى مى‏شود. به جاى مغز جدّى، مغز لَهْوى مى‏نشيند. بايد يك آدمى باشد كه به سرنوشت خودش فكر كند، اين فكر را از او گرفته‏اند.»(8)
3- سرگرمي ها هدفدار باشد؛ زيرا يك كار مي تواند با چند نيت متفاوت، احكامي گوناگون داشته باشد.
يكي از شيعيان، نظر امام صادق(ع) را در مورد شكار كه نوعي سرگرمي است جويا شد. امام در پاسخ، شكارچيان را به سه گروه تقسيم كردند: گروهي براي تأمين آذوقۀ خانوادۀ خود اقدام به اين كار مي كنند. شغل گروه دوم، شكار است و از اين راه كسب درآمد مي كنند و آخرين گروه نيز فقط براي خوشگذراني دست به اين كار مي زنند. گروه اول و دوم، مشكلي ندارند، اما فرد با ايمان فرصت نمي كند كه (روزها و هفته ها را) به دنبال شكاري كه هيچ نفعي به او نمي رساند، سپري كند (و به عبارتي در گروه سوم قرار گيرد).(9)
بر اين اساس، شكاري كه جز از بين بردن محيط زيست، فايده ديگري ندارد، تفريح سالم به شمار نمي آيد، اگرچه با هدفي متفاوت مي تواند، هم تفريح و هم كسب درآمد باشد.
4- چون هر فرد، به درونش، آگاه تر از ديگران است،(10) خود او بهترين گزينه براي تشخيص هدف تفريح است كه آيا انگيزه اش، تنوع در زندگي و آماده شدن براي تلاش هاي جدي است و يا گذران عمر به بطالت.
5- هنگامي كه به همراه ديگران در حال تفريح هستيم، بايد مراقب باشيم كه هيجانات خود را كنترل كرده و احترام طرف مقابل را رعايت كنيم؛ چون گاهي «اول تفريح با بازي و سرگرمي شروع شده و آخر آن به نزاع و درگيري مي انجامد.»(11)
- علّت حرام بودن بازي با آلات قمار بدون شرط بندي چيست؟
هر چيزي را كه پروردگار  حكيم دستور به انجامش مي دهد در واقع داراي مصلحت و فايده و هر چيزي را كه از آن منع مي كند و دستور به تركش صادر مي كند، براي بندگانش داراي مفسده و ضرر است. امّا ممكن است عقلِ محدود ما نتواند اين مفسده و منفعت را درك كند.
چه بسا در بازي با آلات قمار، حتي بدون شرط بندي نيز مفسده اي وجود داشته كه پروردگار حكيم و دانا آن را حرام و از آن نهي كرده است. از جملۀ مفاسد كه در آيۀ «يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ»(12) بيان شده، اين است كه موجب مي شود انسان از ياد خدا و نماز غافل شود، و ديگر اين كه موجب كينه و دشمني مي شود.
دليلِ حرمت بازي با آلات قمار (حتي بدون شرط بندي)، اطلاق آيات و روايات ناهيه از قمار است كه مشروح آن در كتاب هاي فقهي بيان مي شود. در صورتي كه تمايل داشتيد، نامۀ ديگري مرقوم فرماييد، تا دلايل را برايتان بيان كنيم.
- حاصل سخن اينكه:
1- در خصوص بازي كردن با پاسور (ورق بازي) بدون برد و باخت و براي سرگرمي با توجه به اين كه در بين برخي از جوانان عادي شده، مراجع عظام فرموده اند: بازى با ورق‏هايى كه عرفاً، آلات قمار محسوب مى‏شوند (پاسور)، مطلقا جائز نيست (چه با برد و باخت و چه بدون برد و باخت)، ولى بازى با ورق‏هايى كه عرفاً آلت قمار محسوب نمى‏شوند؛ مثل ورق هايي كه نوعي بازي فكرى محض بدون شرط بندى بوده و متضمّن مفاهيم علمى و دينى باشند، جايز است يا ورق‏هايى كه با چيدن آنها به نحو خاصى، بعضى از شكل ها مثل موتور سيكلت يا ماشين و مانند آن ايجاد مى‏شود بدون شرط بندى اشكال ندارد.(13)
2- در برخي روايات، پا از اين فراتر گذاشته شده و نوع سرگرمي ها را با توجه به ويژگي هاي افراد مشخص نموده و به عنوان نمونه، بيان داشته كه پارچه بافي، سرگرمي خوبي براي يك زن نيكوكار است.(14) و يا در حديثي ديگر، نگهداري و تربيت اسبان سواري و نيز مسابقات تيراندازي از سرگرمي هاي مناسب اعلام شده است.(15)