تحول حقوق كودك در اسلام
و مقايسه‌ي آن با كنوانسيون حقوق كودك

علي حيدري

مقدمه:
« اكرموا اولادكم و احسنوا آدابكم فرزندانتان را گرامي بداريد و با آداب و روش پسنديده با آنان رفتار كني.» پيامبر اكرم (ص)

چون سرو كارت با كودك فتاد پس زبان كودكي بايد گشاد

كودكان و نوجوانان در روند رشد و بلوغ و پس از آن براي ورود به جامعه داراي نيازهاي اساسي هستند كه چنانچه به نيازهاي واقعي آنان در دوران كودكي و نوجواني توجه نشود چه بسا خسارت‌هاي غير قابل جبراني بر جامعه تحميل خواهد شد. در واقع اين نيازها از حقوق كودكان به شمار مي‌آيد كه بايد بدان توجه نمود. نياز‌هاي كودك در برهه‌اي از زمان از ديگر زمان‌ها ويژگي و اهميت فوق‌العاده‌اي دارد. در اين ميان حقوق كودك نه تنها به عنوان يك تكليف بر عهده‌ي والدين است، بلكه جامعه(قدرت عمومي) نيز با توسعه سيستم هاي حمايتي و نظارتي نسبت به احقاق حق كودكان به عنوان آسيب‌پذيرترين اقشار جامعه از آن دفاع نموده و برنامه‌ريزي هدفداري را جهت رسيدن به هدفهاي متعالي از ره‌آورد آن براي اين گروه مورد توجه قرار مي دهد. بي گمان بشريت در ادوار مختلف زندگي از پديداري عالم تاكنون به طرق مختلف، هر چند سعي نموده، نگرش‌هاي نويني را بر ارتقاء سطح فرهنگ جامعه مبتني بر واژگان حقوقي داشته و آن را در اجتماع نهادينه كند، ولي از طرفي نيازهاي اساسي آن در اين بخش، يعني كودكان، با غفلت‌هاي فراواني همراه بوده و اين نونهالان معصوم به طرق مختلف مورد آزار و اذيت قرار گرفته‌اند، كه ناشي از زير پا نهادن حقوق واقعي آنان است.

برده‌داري، بهره‌كشي به اشكال مختلف، تجاوز، آسيب‌هاي رواني و جسمي و محروميت از آموزش، بخشي از تضييع حقوق كودكان است. با ظهور مكاتب جهاني و پيشرفت روزافزون حقوق فردي و اجتماعي و همچنين ارتقاء آگاهي‌هاي عمومي و توسعه دولت‌ها و وظايف ذاتي حكومت به عنوان دفاع از منافع و مصالح عمومي اين مهم حس شد كه كودكان و نوجوانان به عنوان كساني كه اجتماعات آينده را تشكيل مي دهند و كساني كه با بارور شدن فكر آنان بسياري از مشكلات آتي جامعه كه احتمال وقوع آن به جهت عدم انجام آن تحت عنوان ترك فعل با آن روبرو خواهد شد، جلوگيري مي‌گردد. بدين مضمون سعي شد بستر مناسب جهت احقاق حقوق كودك و نوجوان و يا جلوگيري از پايمال نمودن آن در جوامع نضج گيرد. يكي از مكاتبي كه به حقوق كودكان توجه جدي نموده و به حقوق كودك از انعقاد نطفه در رحم مادر تا مراحل بعد از آن را مورد توجه قرار داده است، مكتب اسلام است. اين مكتب در مباني خود حتي حقوق كودك را به نحوه‌ي مراوده والدين قبل از بچه دار شدن ارتباط مي‌دهد و نگاه ژرفي را در اين حوزه بوجود مي‌‌آورد.

آنچه كه از مفاهيم اسلامي و آيات قرآن كريم و روايت‌هاي پيامبر مكرم اسلام(ص) و سيره‌ي ائمه‌ي معصومين(ع) بر مي‌آيد، كودك داراي عواطف لطيف اخلاقي است كه در بستر زمان به صورت مرحله‌اي و گام به گام شكل گرفته و به شكوفايي و رشد مي رسد. اين رشد نيازمند محيط آموزش و پرورش سالم و مناسب است( چه آموزش و پرورش سنتني و چه مدرن) تا به تدريج از بالقوه به بالفعل درآيد. همچنان كه بدن كودك براي سالم ماندن به انواع غذاها نيازمند است، براي رشد فكري او نيز بايد بستر و محيط را آماده نمود و اسباب و لوازم مناسب را در جهت حصول به اين نتايج مهيا كرد. عليرغم اينكه مكتب اسلام حقوق كودك را با ويژگي‌هاي گسترده نگاه مي كند و نگاه ژرفي را در مواجهه با شخصيت كودك در نظر مي‌گيرد. ولي بايد توجه داشت كه در شرايط مختلف و برداشت‌هاي غلط يا تفاسير نامناسب از برخي واژه‌ها يا مفاهيم، سبب شده، از نيت‌هاي معصومانه‌ي كودكان سوء استفاده شده و شاهد مصائب زيادي بر آنان را نظارگر باشيم. بيشترين اجحافي كه در جوامع اسلامي نسبت به حقوق كودك مشاهده مي‌گردد، ناشي از تفاسير غلط از حقوق كودك يا نبود قانون مدون كه حامي كودكان و نوجوانان باشد، مي توان ذكر نمود. اما در دهه‌هاي اخير نگرش‌هاي جديدي در حمايت از حقوق كودكان پديد آمده است و ملل اسلامي نيز همگام با جوامع جهاني سعي دارند با نگاه‌هاي نو نسبت به حقوق كودكان و توسعه‌ي آن به گونه‌هاي مختلف اقدام نمايد.

در حوزه‌ي كنوانسيون حقوق كودك و اصول آن مشاهده مي شود كه بر مبناي نيازهاي فرهنگي، اجتماعي، عاطفي و ... از اين منظر كه كودك يك انسان آسيب‌پذير است و نيازمند يك سري از حقوق اساسي و بنيادين براي رشد شخصيت و جامعه‌پذيري است، تأكيد شده است. در مفاد پيمان‌نامه‌ي حقوق كودك از ارزش‌گذاري به خانواده به عنوان اصلي‌ترين شاخص و به عنوان گروه بنيادين جامعه سخن گفته شده و پرهيز از هر گونه تبعيض در برخورد با كودكان و ايجاد شرايط محيطي سالم براي رشد آنان گوشزد نموده است. در واقع اهميت خانواده و جايگاه آن در مكتب اسلام و كنوانسيون حقوق كودك نگاه واحدي را ارائه مي دهند.

اينكه كودك در شرايطي نيست كه به حقوق خود واقف باشد و يا از ضعف جسمي و نيت پاك و معصوم او سوء استفاده نمود و اورا مورد ستم قرار داد، به شدت نهي شده است. حقوق كودك، حقوق ذاتي است و بايد محترم شمرده شود. نياز به آموزش، بهداشت و... كه بايد هر كودكي به آن دسترسي داشته باشد تا به حقوق مدني و اجتماعي او صدمه وارد نشود.